ساختار و ساخت‌آفرینی تمثیل در مثنوی معنوی

در مثنوی معنوی، تمثیلات مولانا تنها ایده‌ها را آشکار نمی‌کند؛ بلکه خود آبشخور تداعی‌ها، مضمون‌ها و تصویرهاست. از این­رو شناختِ ساز و کار تمثیل در مثنوی، می‌تواند اوّلاً به­گونه‌ای جغرافیای تداعی‌های ذهنیِ مولانا را دستِ کم ملموس‌تر و عینی‌تر نشان دهد و ثانیاً به ما کمک ‌کند تا چگونگی شکل‌گیری ساختار عمودی مثنوی را بیشتر درک کنیم. تمثیل‌ها، الگوهایی ساختاری هستند که مولانا برای ایجاد حرکت روایی از آن بسیار استفاده کرده است. به بیان دیگر، تمثیل‌های مثنوی، برآمده از ایده‌های مثنوی‌اند. بنابراین عینیّات تمثیلی مثنوی معنوی، به­گونه‌ای شناختِ ذهنیات و ایده‌های مولاناست. با بررسی کارکرد، و ساز و کار تمثیل، می­توان به این اصل ساختاری در مثنوی پی برد که چگونه تمثیل­ها با روایت­ها و تأویل­ها پیوند می­خورند و جهانِ متنِ چندساحتی مثنوی را می­سازند. این مقاله به­روش ساختاری، ابتدا به بررسی خاستگاه، کارکرد، عینیّت و ساختارِ روایی تمثیل می‌پردازد و سپس ساختارآفرینی تمثیل را در مثنوی مولانا نشان می‌دهد. به این معنی که چگونه مولانا با قصّه‌پردازی و تمثیل‏آفرینی‌های خلق‌السّاعه و ارتجالی، ساختار عمودیِ گسسته و پیوسته‌ی مثنوی را شکل می‌‌دهد.